Faust & Helena – Preface / Πρόλογος - Dr. phil. Claudia Schmölders

Bücher > Faust & Helena - Preface

Faust & Helena: Eine deutsch-griechische Faszinationsgeschichte

Preface

Faust and Helena: the couple is not as well known as Faust and Gretchen or Faust and Mephisto. These last two reek of ill repute: one of murder and marriage fraud, the other of Satanic rendezvous and inhumane coldness. Only Helena, it seems, is able to free Goethe from the entanglements that surrounded him since he wrote his Urfaust (1775) – but certainly not the Helena from the 1587 German chapbook that he experienced in a puppet show as a boy. In this earlier source, Helena is not only nefarious but an evil phantom, though stunningly beautiful. No woman in early-modern German literature has been described with such rapture – and it was this sight that goethe deployed with all his skill. But this redeeming figure could not emerge from the witch’s kitchen alone; she had to be sought, and above all found, through one’s own efforts.
The key scene in Faust II did not reach the literary world until 1833; as is well known, Goethe refused to publish this work during his lifetime. It took another forty years the verses to be heard on public stage, and even later on they remained theatrically rather hidden, relegated to a reading culture. Breathlessly drastic they declaimed a dream imagined by the German cultural elite, more precisely the dream of a Philhellenic Germany that had existed since Winckelmann. It was this very Johann Joachim Winckelmann who betrothed Germany and Hellas as heroes of a nationally ecstatic aesthetic – though in a quite old-fashioned way and with an unspoken ban on consummating the union.
Nearly 150 years had to pass before an authoritative German poet would set foot on Greek soil, for this commandment was chastely obeyed, at least until Gerhart Hauptmann. Of course, this did not apply to travelling archaeologists, painters, and tourists, nor to Otto I (who left Bavaria to become the King of Greece) or the Swiss scholar Jakob Burckhardt (acclaimed for his rigorous cultural history of ancient Greece). Poets and thinkers from Hölderlin to Nietzsche, however, built palaces upon this ground that had no space for real life.
Historians have depicted these facts countless times, and the deeper the research, the higher its resolution. But perhaps we need not think of an image – perhaps a poetic formula without an overdetermined metahistory would provide a better insight. The path that idealists followed in advancing toward their feverishly sought-after Helena was the dream of the classical Hellas as their own homeland, which Goethe then sought to enliven as much as possible – with an embodiment of the beautiful idol, a wedding, and even a birth.

In fact, two mythical giants did inspire him in this endeavour: Prometheus and Pygmalion, both gifted with godlike creativity to fashion human beings. In Faust: A Tragedy, as Goethe finally called his play, the two are melted together into a famulus named Wagner, who himself produced a homunculus in the laboratory – so to speak the witch’s kitchen – “Homunculus” , which, in Faust II, in turn creates the human apparition of Helena from the Aegean Sea. But in what form? As a mirage or as a woman in the flesh capable of becoming a mother? After all, in Goethe’s play Helena was expressly produced by a journey ‘to the realm of the mothers’. Or did she come – as the rescued spoils of war after ten years of the Trojan conflict – as wife in her last marriage with Achill, boring a son named Euphorion? This is the story told, at any rate, by one of the many strains of the Helena legend that Goethe met in his lifelong engagement with Faust.
It need not be emphasized just how powerful an effect Faust and Helena had in the period that followed. And yet this narrative remained significantly underexamined. It can be properly depicted only from the perspective of political history, for rarely has a poetic invention been as politically motivated as this Faustian family, and seldom has a political act been so burdened with so much cultural history as the German invasion of Greece in April 1941, itself a kind of ghastly wedding. Two hundred years of closeness between the two countries – at first brilliant and endlessly fertile, gradually becoming suffocating – found a brutal end. Still, it was only after the turn of the millennium, with the threat of expulsion from the EU, that this strange cultural tragedy became explicit. From the outset, of course, it had never been about two countries but about a country called Germany (or Prussia or Bavaria) and a historical fiction known as Hellas: But the more Greece transformed into Hellas, the crueller the closeness became.

Resistance from the Greek people that arose soon after the Bavarian king was crowned in 1832 forced him later to resign; reports thereafter from the land of German longing took on an increasingly gloomy tone. The poetic history of the same time seems uncanny: Goethe’s wedding poem, the ‘Klassisch-Romantische Phantasmagorie’ (1827) appeared just in time for the Greek struggle for freedom; but by the time Otto I ascended to the throne (1832), the ‘widowed’ Faust of Part II had already been published: Faust without Helena, left only with the devil, with Mephisto. And yet the idea of the couple remained and shone like an icon throughout the following centuries: Goethe had obviously found a way to tame the dreams of his own generation, constraining them within a dramatic scene, while also unleashing them.
One of the earliest and most striking depictions of this entire constellation comes from an Irish Germanist named Eliza Marian Butler (1885–1959). Butler’s 1935 book with the psychologically connotative title The Tyranny of Greece over Germany was an extremely critical history of German graecophilia from Johann Jakob Winckelmann to Stefan George. It was written just as the world was becoming aware of the plans held by the Philhellenic tyrant at the head of the German Empire.
First came the adoption of the ancient Olympiad, then pseudo-Hellenistic propaganda in all areas, including the art of war, which was finally applied to the land of dreams itself. Far too many Germans with a humanistic education participated in these currents – most of them ‘assistents ’, to use Ian Kershaw’s term for the excessive relationship between the Führer and his subjects in the Third Reich. It was Eliza (‘Elsie’) Butler who recognized and portrayed the long family novel of the work that was done to prepare the ground before its murderous excesses, even though she was neither a countess nor an archaeologist but a Germanist who had written about Heinrich Heine, Prince Pückler-Muskau, Rilke, Lord Byron and Goethe, above all Goethe’s Faust.
To this day, however, it remains unclear how she came to write her book about Germany and Greece at all. There are almost no documents on this subject in English archives, which is why research on the topic after Butler’s death largely died out. All that remained was near unanimous praise for her project and the large number of impulses she provided and continues to provide to scholarship. In fact, the book was re-edited and issued as a paperback in 1958 with a post-war foreword written by the author. It might be true, Butler argues here, that the German classics had never been capable of unleashing or even supporting catastrophes such as the Second World War. But they shared a tendency, she concludes, toward excessively fanciful thinking disconnected from lived reality.
The Tyranny of Greece over Germany never became known in Germany despite the publication of an abridged translation in 1949 – which was perhaps a mistake. The German-speaking cult of Greece did not end at all with the proclamation of two German states but gained new impetus after reunification. It included new successes in excavating the ancient sites of Troy/Hissarlik which revealed a much larger city than previously thought, or the large-scale poetic research carried out by the Austrian writer Raoul Schrott, who returned to the famous question of Homer’s authorship, offering an intellectually rich response, or the legendary Heideggerian scholar Friedrich Kittler, who (at the turn of the second millennium) prepared a comprehensive six-volume work on antiquity, divided into the themes of music, mathematics, and Eros. Volume one, Hellas I: Aphrodite, was dedicated to the very goddess whose vanity the legendary couple Helena and Paris had emulated.

Kittler died in 2011. He never experienced the dramatic political and financial crisis of today’s Greece. Today, as in 1832, extreme worship of Greece and enmity to reality go hand in hand. Germany, which never really atoned for the horrors of the war from 1941 to 1944, became the most obdurate of Greece’s creditors, whereas Greece found itself the target of criticism aimed at its very foundations. Whether this was done rightly or wrongly is not the issue here. Rather, the longstanding concern of observers is that the subtleties of German cultural thought have no effect whatsoever on Germany’s political class and that they may even endow it with pretentious self-confidence. This book thus revisits the legacy of Elsie Butler with the knowledge of her pupils. It follows her interpretation of Faust and Helena as a dark allegory of the relationship between Germans and Greeks. ‘The story of the northern sorcerer Faustus, who conjures up Helena’s shadow from the underworld, could be understood as a symbol of the relationship between ancient Greece and modern Europe. […] Our architecture, our poetry, our way of thinking, even our language, bear eloquent witness to the fact that the West, enchanted by the ghostly appearance of Hellas and staring at it, felt precisely what Marlowe’s Faustus had called out: “I never want to love another” what one could translate into prose and quote wrongly: “never will I obey another norm ”’.
This is what Butler wrote in 1938, two years after provoking so much trouble with her book by attracting German criticism. The criticism was understandable, since her project revealed a German history of ideas that desired to nourish itself with Hellenic art, literature, philosophy, and technology in a way that was almost slavish, if not vampiric. Not surprisingly, this story essentially covers Goethe’s life and afterlife up to his two-hundredth birthday in 1949.
Contrary to what Oswald Spengler – the German cultural philosopher from the period of the Weimar Republic – believed, culture does not have a uniformly biological clock. Spengler idolized Goethe, who is cited more often than any other source in Spengler’s seminal work The Decline of the West. But no Helena appears in Spengler, unless one regards his notion of the West as another expression of Greek antiquity under the name Hellas. It is not the demise of Troy but that of Hellas/Helena that accompanies Faust’s ascent, whom Spengler elevated – with the term ‘Faustian’ – as the emblem of what he considered Germanic modernity.
The historical horizon of ideas that Elsie Butler encountered when she entered the field of German studies in London in 1924 can thus be attributed to a male gaze. The fact that she herself found the courage to assume a different, more female perspective as early as 1930 was not only due to political developments but also to the women’s movement of which she was part, and which would introduce completely new focal points for the English engagement with Hellas from 1880 onward.

Berlin, September 2017

Translation by Michele Faguet and Michel Taylor

Πρόλογος

«Φάουστ και Ελένη»: το ζευγάρι είναι λιγότερο γνωστό από ό,τι για παράδειγμα το «Φάουστ και Μαργαρίτα» ή «Φάουστ και Μεφιστοφελής». Τα δύο τελευταία συνδέονται με κάτι δυσάρεστο, το ένα με θάνατο και συζυγική απιστία, το άλλο με δαιμονικές συναντήσεις και υπεράνθρωπα ψυχρή συμπεριφορά. Μόνο η Ελένη φαίνεται πως μπορεί να λυτρώσει τον Γκαίτε από την περίπλοκη κατάσταση στην οποία τον είχε οδηγήσει ο «πρωταρχικός» Φάουστ· δεν ήταν όμως η Ελένη των γερμανικών λαϊκών φυλλάδων, όπως την είχε πρωτογνωρίσει σε κάποιο κουκλοθέατρο. Πέρα από την αθωότητα, προστίθεται και μια εκτυφλωτική ερωτική σαγήνη, η Ελένη ήταν ένα μοχθηρό φάσμα, έστω και πανέμορφο. Δεν υπάρχει άλλη γυναίκα που να την έχουν περιγράψει τόσο παράφορα – και ακριβώς αυτό το βλέμμα είναι που εκμεταλλεύτηκε ο Γκαίτε. Όμως, μια τέτοια σωτήρια μορφή δεν ήταν δυνατόν να βγει απλώς με μαγικά, έπρεπε να την ψάξει ο ίδιος, και κυρίως: να τη βρει.
Η αποφασιστική σκηνή στον Φάουστ Β’ εμφανίστηκε στα λογοτεχνικά πράγματα το 1833 – ως γνωστόν, ο Γκαίτε αρνούνταν να δημοσιεύσει αυτό το έργο εν ζωή. Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν σαράντα χρόνια μέχρι να ακουστούν οι στίχοι στη σκηνή, και αργότερα συνέχισαν να παραμένουν κρυμμένοι για το θέατρο, αποτελώντας περισσότερο μέρος μιας αναγνωστικής παράδοσης. Το ιδιαίτερο ήταν πως αυτοί οι στίχοι με την ξέπνοη δραστικότητα ήταν δηλωτικοί μιας βαθιάς επιθυμίας της λόγιας ελίτ: της φιλελληνικής Γερμανίας του Βίνκελμαν, που ως ο δημιουργός μιας εκστασιασμένης αισθητικής είχε αρραβωνιάσει τη Γερμανία και την αρχαία Ελλάδα με τον παλιομοδίτικο τρόπο, που απαγόρευε να κάνει το ένα μέρος το άλλο δικό του. Η πίστη σε αυτήν την παράδοση παρθενίας έκανε να περάσουν σχεδόν εκατόν πενήντα χρόνια μέχρι να φτάσει στην Ελλάδα ο Γκέρχαρντ Χάουπτμαν, ο πρώτος σημαντικός γερμανός ποιητής που πάτησε το πόδι του σε ελληνικό έδαφος. Εννοείται πως περιηγητές αρχαιολόγοι, ζωγράφοι και τουρίστες δεν λαμβάνονται υπ‘ όψιν, όπως άλλωστε και ο Όθων Α´ που κατέφθασε από τη Βαυαρία ως βασιλιάς, ή ο Ελβετός Γιάκομπ Μπούρκχαρντ, στον οποίο χρωστάμε την «αυστηρότερη» Ιστορία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Οι ποιητές και διανοούμενοι όμως, από τον Νίτσε μέχρι τον Χέλντερλιν, έχτιζαν παλάτια σε ένα χώμα που δεν είχαν πατήσει ποτέ τους.
Η επιστήμη της ιστορίας έχει να προσφέρει αμέτρητες μορφές αυτού του φαινομένου, και όσο πιο επισταμένη είναι η έρευνα, τόσο πιο λεπτομερής είναι και η εικόνα που παρουσιάζει. Μήπως όμως δεν χρειάζεται εικόνα, μήπως η αναλογία, μια ποιητική εξίσωση δίχως ατελείωτη μεταϊστορία, βοηθά περισσότερο; Το μονοπάτι που ήθελαν να ακολουθήσουν οι Ιδεαλιστές για να φτάσουν μέχρι την πολυπόθητη Ελένη ήταν το όνειρο της κλασικής αρχαίας Ελλάδας που θα γινόταν η δική τους πατρίδα, στην οποία ο Γκαίτε ήθελε να εμφυσήσει όσο το δυνατόν περισσότερη ζωή, ως προσωποποίηση ενός ωραίου ειδώλου, ενός γάμου, ακόμη και μιας γέννησης.
Ο ποιητής είχε ως βοηθούς του σε αυτό το εγχείρημα δύο μυθικούς γίγαντες, τον Προμηθέα και τον Πυγμαλίωνα, και οι δύο προικισμένοι με το θεϊκό χάρισμα της δημιουργίας ζωής. Στον Φάουστ. Μια τραγωδία, όπως τελικά ο Γκαίτε ονόμασε το έργο του, ενώνονται και οι δύο στη μορφή ενός μαθητευόμενου μάγου ονόματι Βάγκνερ, ο οποίος δημιουργεί στο εργαστήριό του ένα ανθρωποειδές, το οποίο με τη σειρά του στον Φάουστ Β‘ πλάθει από το Αιγαίο Πέλαγος μια Ελένη. Τι είναι όμως αυτή η Ελένη; Ένα φάσμα μήπως, ή γυναίκα με σάρκα και οστά που θα μπορούσε να γίνει μητέρα; Άλλωστε, στο έργο χρωστά ρητά την ύπαρξή της σε μια επίσκεψη στις «μητέρες». Ή άραγε να κατέληξε ως απελευθερωμένο λάφυρο ύστερα από δέκα χρόνια Τρωικού Πολέμου στη Νήσο των Μακάρων για να γεννήσει με τον Αχιλλέα έναν που ονόμασαν Ευφορίωνα; Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται μία από τις πολλές παραλλαγές γύρω από τον μύθο της Ελένης που χρησιμοποίησε ο Γκαίτε για το έργο του.
Την επίδραση του ζευγαριού Φάουστ και Ελένης στο διάστημα που ακολούθησε δεν χρειάζεται να την τονίσει κανείς, έστω και αν παρέμεινε υποτονική για την ιστορία των ιδεών. Κάποια άξια λόγου αναφορά έγινε μόνο στην πολιτική της διάσταση· διότι σπάνια μια ποιητική δημιουργία είχε ένα τόσο δυνατό πολιτικό κίνητρο, όσο αυτή η οικογένεια Φάουστ, και σπάνια μια πολιτική πράξη υπήρξε τόσο βεβαρυμένη από μια πολιτιστική προϊστορία, όσο η γερμανική εισβολή στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941, εκείνος ο στοιχειωμένος γάμος. Διακόσια χρόνια εγγύτητας, φλογερής και καρποφόρας στην αρχή, στη συνέχεια όμως όλο και πιο αποπνικτικής, είχαν μια τόσο βίαιη κατάληξη· χρειάστηκε όμως να φτάσουμε στη νέα χιλιετία και στην ορατή πιθανότητα να βρεθεί η χώρα εκτός της ΕΕ για να συνειδητοποιήσουμε αυτήν την τόσο ιδιαίτερη πολιτιστική τραγωδία. Γιατί εξαρχής δεν επρόκειτο για τη σχέση ανάμεσα σε δύο χώρες, αλλά ανάμεσα σε μία που λεγόταν Γερμανία (ή Πρωσία ή Βαυαρία) και μια ιστορική φαντασίωση που λεγόταν αρχαία Ελλάδα· όσο όμως μέσα από την αρχαία εξελισσόταν μια νέα Ελλάδα, τόσο πιο βίαιη γινόταν η συνύπαρξη. Δεν πέρασε πολύς καιρός από την εγκατάσταση του βαυαρού βασιλιά το 1832 μέχρι να εμφανιστεί η αντίσταση του ελληνικού λαού που τον εξανάγκασε σε παραίτηση και οι ειδήσεις από τη χώρα των γερμανικών πόθων να χρωματιστούν με όλο και πιο μελανά χρώματα. Ιδωμένο σε αυτό το πλαίσιο, το ποιητικό ημερολόγιο αποκτά μια ζοφερή εικόνα: Η γαμήλια ποίηση του Γκαίτε, η «Κλασική-Ρομαντική Φαντασμαγορία»τν εποχή, εκδόθηκε την εποχή του ελληνικού αγώνα για ανεξαρτησία, όμως την εποχή της ενθρόνισης υπήρχε ήδη ο «χήρος» Φάουστ του δεύτερου μέρους, του Φάουστ χωρίς την Ελένη, μόνο με τον Μεφιστοφελή. Και όμως, η ιδέα αυτού του ζευγαριού παρέμεινε ως ιδανική εικόνα και στους αιώνες που ακολούθησαν· φαίνεται ότι ο Γκαίτε είχε καταφέρει να δαμάσει σκηνικά και ταυτόχρονα να αποχαλινώσει τα όνειρα της γενιάς του.
....
Μια από τις πρώτες και πιο δυνατές παραστάσεις όλου αυτού του συνδυασμού κατάφερε να αποδώσει μια ιρλανδή μελετήτρια της γερμανικής λογοτεχνίας με το όνομα Ελίζα Μάριαν Μπάτλερ (Eliza Marian Butler, 1885-1959). Το βιβλίο της με τον (με ψυχολογικούς όρους εννοούμενο) τίτλο The Tyranny of Greece over Germany, (Η τυραννία της Ελλάδας στη Γερμανία), κυκλοφόρησε το 1935. Ήταν μια ιστορία της γερμανικής φιλίας προς την Ελλάδα, από τον Γιάκομπ Βίνκελμαν μέχρι τον Στέφαν Γκεόργκε, και ασκούσε οξεία κριτική. Γράφηκε την εποχή που όλος ο κόσμος συνειδητοποιούσε τι σχεδίαζε ο υποτιθέμενος φιλέλληνας τύραννος στην ηγεσία του Γερμανικού Ράιχ, στην αρχή με την ανάληψη των αρχαιοπρεπών Ολυμπιακών Αγώνων, ύστερα με την προπαγάνδα υπέρ ενός επίπλαστου ελληνικού στοιχείου σε όλους τους τομείς της τέχνης, συμπεριλαμβανομένης και της πολεμικής, η οποία τελικά έμελλε να εφαρμοστεί και στη χώρα των γερμανικών πόθων. Ήταν πάρα πολλοί οι Γερμανοί με κλασική παιδεία που είχαν εμπλακεί, και για τους περισσότερους ταιριάζει ο όρος του «βοηθού», όπως χαρακτήρισε ο Ίαν Κέρσο την προθυμότατη συνεργασία ανάμεσα στον Φύρερ και στους φερόμενους του λεγόμενου Τρίτου Ράιχ. Η συνεισφορά της Ελίζας, της λεγόμενης «Έλζι» Μπάτλερ, ήταν ότι διέκρινε και περιέγραψε από πολύ νωρίς το οικογενειακό έπος αυτής της βοήθειας, πριν ακόμη εκδηλωθούν οι φονικές της εξάρσεις, έστω και αν το επιστημονικό της αντικείμενο δεν ήταν η ελληνική φιλολογία ή η αρχαιολογία, παρά η γερμανική λογοτεχνία, κυρίως του Χάινριχ Χάινε, του Πίκλερ-Μουσκάου, του Ρίλκε και του Γκαίτε, και συγκεκριμένα: του Φάουστ.
Μας είναι ωστόσο άγνωστο σήμερα πώς προέκυψε το «ελληνικό» της βιβλίο. Στα αγγλικά αρχεία οι ενδείξεις είναι ελλιπέστατες και η έρευνα σταμάτησε από τον θάνατό της και μετά. Αυτό που έμεινε ήταν οι συνολικά θετικές κρίσεις για το έργο της και οι πολυάριθμες ιδέες που προέκυψαν και συνεχίζουν να προκύπτουν. Τουλάχιστον το κείμενό της επανακυκλοφόρησε το 1958 ως βιβλίο τσέπης με πρόλογο της ίδιας, στον οποίο μπορούσε να αναφερθεί στα γεγονότα του πολέμου και σε εκείνα που ακολούθησαν. Εκεί επισήμαινε ότι οι γερμανοί κλασικοί συγγραφείς δεν θα ήταν μεν ποτέ σε θέση, λόγω του Ουμανισμού τους, να προξενήσουν ή και να υποστηρίξουν καταστροφές όπως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο· ωστόσο, η τάση για ακραία ονειρική σκέψη που αδιαφορεί για την ζωντανή πραγματικότητα, ήταν κοινή σε όλους.
Το The Tyranny of Greece over Germany δεν έγινε ποτέ γνωστό στη Γερμανία, παρά την αποσπασματική του μετάφραση το 1949, γεγονός που ίσως ήταν μεγάλη παράλειψη. Γιατί η καλλιέργεια μιας εικόνας της Ελλάδας στον γερμανόφωνο χώρο δεν έπαψε με την ίδρυση δύο γερμανικών κρατών, παρά αντίθετα αναζωπυρώθηκε με μεγαλύτερη ένταση από την Ενοποίηση και μετά. Ξεκινώντας με τις νέες ανασκαφικές επιτυχίες την αρχαία Τροία/Hisarlık, η οποία φαίνεται πως ήταν πολύ μεγαλύτερη πόλη από ό,τι υποθέταμε, περνώντας στις εκτεταμένες ποιητολογικές μελέτες του Αυστριακού Ραούλ Σροτ, που αναζωογόνησε το περίφημο Ομηρικό Θέμα, προτείνοντας μια έξυπνη απάντηση, μέχρι τον θρυλικό θεωρητικό του πολιτισμού και ειδικό στον Χάιντεγκερ, Φρίντριχ Κίτλερ, ο οποίος στο πέρασμα της δεύτερη χιλιετίας είχε ανακοινώσει ένα εκτεταμένο, εξάτομο έργο για την αρχαία μουσική, τα μαθηματικά και τον έρωτα. Ο πρώτος τόμος Musik und Mathematik I. Hellas 1: Aphrodite ήταν αφιερωμένος στη θεά, από τη ματαιοδοξία της οποίας προέκυψε το μυθικό ζευγάρι Πάρης και Ελένη. Ο Κίτλερ πέθανε το 2011, χωρίς να ζήσει τη δραματική κρατική και οικονομική κρίση στη σύγχρονη χώρα. Όπως και το 1832, έτσι και τώρα ο θαυμασμός στον υπερθετικό βαθμό για την αρχαία Ελλάδα συνυπάρχει με το μίσος για την πραγματικότητα. Η Γερμανία, που ποτέ δεν ζήτησε ειλικρινά συγνώμη για τις φρικαλεότητες του 1941-1944, έγινε ο σκληρότερος πιστωτής και η κριτική στην Ελλάδα υπήρξε συντριπτική. Το εάν η κριτική ήταν δίκαιη ή άδικη δεν είναι το θέμα μας. Πρόκειται πολύ περισσότερο για τη διαδεδομένη ανησυχία των παρατηρητών πως ειδικά οι λεπτές αποχρώσεις στις απόψεις της γερμανικής διανόησης δεν έχουν την παραμικρή επιρροή στη γερμανική πολιτική· αντίθετα μάλιστα, ίσως και να την τροφοδοτούν με μια αυτάρεσκη αυτοπεποίθηση. Ας τονίσουμε λοιπόν πως το ανά χείρας βιβλίο αντιμετωπίζει το μνημείο που μας άφησε η Έλζι Μπάτλερ με τη γνώση του επιγόνου, ερμηνεύοντας τον Φάουστ και την Ελένη ως ζοφερή αλληγορία της σχέσης ανάμεσα στους Γερμανούς και στους Έλληνες. «Την ιστορία του μάγου Φάουστους από τον βορρά, που επανέφερε τη σκιά της Ελένης από τον Άδη, θα μπορούσαμε να τη δούμε ως σύμβολο της σχέσης ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και στη σύγχρονη Ευρώπη… Η αρχιτεκτονική μας, η ποίηση, ο τρόπος σκέψης μας, μέχρι και η γλώσσα μας είναι η ζωντανή απόδειξη του ότι η Δύση, σαγηνεμένη από τη φασματική εμφάνιση τη Ελένης, αισθάνθηκε ακριβώς αυτό που έκανε τον Φάουστους του Μάρλοου να αναφωνήσει: ‚ποτέ μου δεν θα ξαναγαπήσω άλλη‘, φράση την οποία θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε (ή να παραφράσουμε) σε πεζό: ‚ποτέ μου δεν θα υπακούσω σε άλλον κανόνα.’»
Αυτά σημείωνε η Μπάτλερ το 1938, δύο χρόνια από τότε που είχε προκαλέσει σφοδρή και οργισμένη κριτική στη Γερμανία. Η αλήθεια είναι ότι οι κριτικοί είχαν δείξει κατανόηση, καθώς σε αυτό το βιβλίο διέκριναν μια γερμανική ιστορία των ιδεών που σκόπευε να ακολουθήσει δουλικά την αρχαία ελληνική τέχνη, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την τεχνολογία – αν όχι να τραφεί ως βρικόλακας – από αυτές. Δεν πρέπει λοιπόν να προκαλεί έκπληξη το ότι αυτή η ιστορία συνοδεύει ουσιαστικά τη ζωή και την κληρονομιά του Γκαίτε μέχρι τη διακοσιοστή επέτειο των γενεθλίων του το 1949. Γιατί ο πολιτισμός, αντίθετα με τον ισχυρισμό του Όσβαλντ Σπένγκλερ, δεν διαθέτει κάποιο ομοιόμορφο βιολογικό ρολόι· και ο θεός τού Όσβαλντ Σπένγκλερ, του γερμανού θεωρητικού του πολιτισμού στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, λεγόταν Γκαίτε. Δεν υπήρξε άλλος συγγραφέας που να τον έχει παραθέσει τόσο συχνά στο μνημειώδες του έργο Der Untergang des Abendlandes (Η παρακμή της Δύσης). Όμως η Ελένη δεν εμφανίζεται πουθενά – εκτός αν δούμε τη «Δύση» του Σπένγκλερ ως άλλη διατύπωση για την ελληνική αρχαιότητα. Μπορεί να μην ήταν η πτώση της Τροίας, όμως σίγουρα αυτή της αρχαίας Ελλάδος/Ελένης που συνόδευσε την άνοδο του Φάουστ, την οποία ο Σπένγκλερ αναγόρευσε ως το Φαουστικό στοιχείο και ανήγαγε σε χαρακτηριστικό του γερμανικού μοντερνισμού, ή τέλος πάντως σε ό,τι θεωρούσε εκείνος ότι ήταν. Τις ιδέες που συνάντησε η Έλζι Μπάτλερ όταν εγγράφηκε το 1924 στη Σχολή Γερμανικής Λογοτεχνίας, μπορούμε κάλλιστα να τις ονομάσουμε «το αντρικό βλέμμα». Το ότι η ίδια γύρω στο 1930 βρήκε το θάρρος να προτείνει ένα άλλο, ίσως «γυναικείο βλέμμα» δεν οφειλόταν μόνο στην πολιτική συγκυρία, αλλά και στο γυναικείο κίνημα στο οποίο ανήκε και η ίδια, και το οποίο από το 1880 περίπου είχε εισαγάγει νέα θέματα στο αγγλικό παιχνίδι διεκδίκησης της αρχαίας Ελλάδας.

Βερολίνο, Σεπτέμβριος 2017

Μετάφραση από τα γερμανικά: Κώστας Κοσμάς